حشمت الله طبرزدی: پديده "هخائيزم"!؟ و "سعيد حجاريان"

او در حالی از "طرح رفراندوم" به عنوان "شهر آشوبان خيال پرداز" ياد ميکند و در شرايطی از "عقلانيت سياسي" حرف می زند که خود و دوستانش، هنوز درباره ی شکست اصلاحات با وجود امکانات فراوان، سخنی به ميان نمی آورد... آيا بين وسايل و امکانات اصلاح طلبان برای رسيدن به اهداف خود، تناسب برقرار بود يا خير؟ آيا طرحها و برنامه هايی که ايشان مبدع آنها بود، عقلانی بوده است يا نه؟ اگر از عقلانيت برخوردار بوده است، چرا بايد شکست بخورد؟ آيا کسی که در جايگاه تئوريسين يک جنبش بوده که اينک به شکست انجاميده، امکان اين را دارد که "طرحهای رقيب" را ارزيابی منصفانه نمايد؟
دوشنبه ۵ ارديبهشت ١٣٨۴ – ٢۵ آوريل ٢٠٠۵
چند ماه پيش از طريق زندانيان عادی که به بيرون از زندان رفت و آمد دارند، درباره ی فردی به نام "هخا" و ادعاهای او چيزهايی ميشنيدم. به ويژه که ايشان وعده داده بود تا "10 مهرماه" سال 83 به ايران آمده و رژيم را سرنگون خواهد کرد. ابتدا اين مسئله را جدی تلقی نميکردم، زيرا چنين چيزی را به لحاظ عملی غير ممکن ميديدم. پس از مدتی شاهد گسترش وسيع اين "پديده" در جامعه بوديم. اين وسعت از کانالهای گوناگونی که يک زندانی ميتواند با بيرون از زندان تماس برقرار کند، قابل فهم بود. پس از مدتی شبکه های تلويزيونی جمهوری اسلامی به عنوان يک "جک سياسي" و دستاويزی در جهت تخريب "اپوزيسيون" و مبارزين واقعي، تقريباٌ به صورت هر شب به پخش برنامه های "هخا" مبادرت کردند و من از اين طريق آشنائی بيشتری با اين پديده پيدا نمودم. البته هيچگاه تلاش نکردم تا دست به قلم برده و درباره ی آن چيزی بنويسم. زيرا بر اين گمان بودم که ورود به اين بحث به نحوی منافع رژيم را تامين ميکند اما اين برداشت من درست نبود، به ويژه که مجداٌ هخا برنامه خود را شروع کرده و بهانه ای به رژيم برای تخريب مبارزين واقعی داده است. بنابراين به دليل شروع مجدد "پديده ی هخائيزم" و همچنين درج مقاله ای از سوی "سعيد حجاريان" در سالنامه 1383 روزنامه شرق تحت عنوان "شهر آشوبان خيال پرداز" که در آنجا، به "هخا" و "رفراندوم دفترتحکيم" به عنوان دو نمونه از "شهر آشوبان خيال پرداز" اشاره شده است -اين سالنامه با تاخير حدود يک ماهه توسط يکی از زندانيان به دست من رسيد- بر آن شدم تا از ديدگاهی معرفت شناسانه پديده ی "هخائيزم" را مورد نقد و بررسی قرار بدهم. البته در پايان مقاله، به آثار جامعه شناختی و سياسی آن نيز اشاره خواهم کرد.ابتدا لازم ميدانم، نگاهی به مقاله آقای حجاريان داشته باشم. او مدعی است در پی "بررسی جامعه شناختی يک پديده ی سياسی در ايران" است و بعد اضافه ميکند: "شهر آشوبان خيال پرداز، افرادی هستند که فکر ميکنند می توانند با اراده ی خويش تغييرات عمده ای در ساختار سياسی و اجتماعی ايجاد کنند." او اضافه ميکند: "راديکاليسم و اراده گرايی دو ويژگی عمومی اين گروه از افراد است." آقای حجاريان در ادامه ميگويد: " ... در ايران نيز چه پيش از انقلاب و چه پس از آن ما شاهد تشکيل فرقه ها و جنبش های شهر آشوب بوده ايم که عمدتاٌ از اين زاويه که رابطه و تناسبی ميان هدف و وسيله برقرار نميکنند دچار نوعی "نا عقلانی گري" هستند. عقلانيت در عمل به معنای تناسب هدف و وسيله است، اما اگر کسی تصميم بگيرد که با وسيله ای اندک به اهداف بزرگ برسد مورد مذمت عقلا واقع خواهد شد. در جوامع صنعتی به هنگام جنگ ها و مصائب بزرگ و افت و اختلال شديد معيشت يا نا اميدی از برآورده شدن انتظارات، احتمال اينگونه ناعقلانی گری ها ميرود. مثلاٌ در دوران رکود بزرگ در آمريکا (1935) عده زيادی به دنبال لاتاري، معجزه، جادوگری و انواع امور دست نيافتنی بودند. آقای حجاريان ضمن اينکه تاريخچه دسته بندی اينگونه "شهر آشوبان خيال پرداز" را به کارهای مهم "اريک هابزباوم" نسبت می دهد، چند نمونه از اين به تعبير خودش "نا عقلانی گري" ها در ايران، پيش و پس از انقلاب را بر شمرده و اقدامات افرادی چون: "عياران"، "داش آکل ها"، "طيب ها" و "شعبان جعفری ها" را از جمله نمونه های اين جريان بر می شمارد. ويژگی ممتاز اين جريانات را اينگونه بر می شمارد که به اصطلاح پيرو منطق "از خورده گرفتن و به نخورده دادن" بوده اند. به بيان ديگر آن دسته از آنها که انديشه ی مردمی داشتند، پيرو منطق "با يک گل بهار ميشه" بودند. "آقای حجاريان" نمونه های ديگر از اين جريان را برشمرده و به "متمهدی گري" يا کسانی که خود را به دروغ "مهدي" يا حتی "خدا" و "نبي" معرفی کرده و ميخواهند کار خدا و پيامبر را خود بر عهده گيرند اشاره ميکند، و "متمهدي" گری را در سه بخش يعنی "منجی گرايانه آرام" يا "اعضای انجمن حجتيه"، "منجی گرايان خشن" يا "سازمان مجاهدين خلق" و "مارکسيسم اسلامي" نام ميبرد. آقای "حجاريان" در پايان می افزايد: "مثلاٌ در سال گذشته فردی ادعا ميکند که ميتواند با انرژی درمانی مردم را به صحن تحولات سياسی و اجتماعی بکشد و انقلابی برپا کند بدون آنکه بداند انقلاب چه پيش نيازهايی دارد و با فرمان دادن به مردم از پشت تلوزيون و تجمع ماهواره ای مقابل دانشگاه تهران بذر انقلاب پاشيده نميشود بلکه تنها غائله ای به پا ميشود که با سرکوب آن ياس و ناميدی ايجاد ميشود. ديگر آن که گروهی در پی تغيير سياسی از طريق اينترنت هستند و طرحی و گفتمانی را به نام رفراندوم مطرح کردند ..." او تاکيد ميکند: "بدين ترتيب اراده گرايی و خيال پردازی آفت سياست ورزی است."من با کليات بحث آقای "حجاريان" موافق هستم، اما معتقدم اگر چه او در ابتدای مقاله خود تاکيد کرده است به دنبال يک بررسی جامعه شناختی است، اما به اندازه کافی اينگونه پديده های اجتماعی را "تحليل" نکرده است. او در سطح مانده و صرفاٌ به توصيف "معلول" ها پرداخته است. تلاش من اين است که از "معلول" ها گذر کرده و به "علت يابي" چنين پديده هايی به پردازم.با توجه به اينکه "مساله ي" مورد بررسی من "پديده هخائيزم" است، بيشتر بر اين مورد تاکيد کرده و اين موضوع را از ديدگاه "ناجی گرايي" مورد کنکاش قرار ميدهم. پرسش اساسی من اين است که چه عواملی موجب رشد تفکر "ناجی گرايي" يا "معجزه گرايي" می شود؟ آقای "حجاريان" نيز به صورت اشاره به نقش شرايط اجتماعی مثل، جنگ، فقر، ناميدی و امثال آن در زايش اين پديده ها پرداخته است. يعنی بصورت ضمنی "شهر آشوبان خيال پرداز" را معلول شرايط نامساعد اجتماعی برشمرد، اما به نظر من اين نيز نوعی "فرو کاستن" مساله به سطح شرايط اجتماعی است. اين درست است که هرگاه جامعه به لحاظ عقلانی و عملی به بن بست ميرسد، به صورت طبيعی سعی ميکند "سرخوردگي" های خود را به نحوی جبران کرده و برای خود نوعی اميد کاذب بتراشد. مثلاٌ به دنبال اين باشد که يک "قهرمان خيالي" برای خود ببافد و از طريق يک "منجي" يا "سوپر من" خيالی به آرزوهای منکوب شده دست يابد. اما اين "ناهنجاري" روانی – اجتماعی بيش از هر چيز نشئت گرفته از يک "عقيده" است. در واقع خرد ستيزی عملی و اجتماعي، ريشه در يک نوع "ناعقلانی گري" اعتقادی دارد.همه عقلای جامعه آگاه هستند که يک فرد، هر اندازه توانمند باشد، نميتواند از طريق "جادو" و "جنبل" يا "انرژی درماني" يک رژيم را بدون حضور مردم و بدون استفاده از ابزار و لوازم طبيعي، در ظرف چند روز سرنگون کند. حتی هيچيک از مدعيان پيامبری نيز چنين ادعای بزرگی نداشته اند. آنها نيز برای ايجاد تغييرات مذهبی – اجتماعی از ساز و کار طبيعی بهره برده اند. برای مثال، در ابتدا، گروه اندکی از مردم را تربيت کرده و يک هسته انقلابی به وجود آورده اند، پس از آن به جمع آوری امکانات از جمله اسلحه يا بودجه پرداخته و اگر لازم بوده باشد، دست به قيام مسلحانه زده اند. حتی اگر سخن از "معجزه" به ميان آمده است، صرفاٌ به عنوان يک امر شخصی و "بينه" يا "حجت" برای اثبات حقانيت ادعا مورد استفاده قرار گرفته است. با همه ی اين اوصاف، صرفا شرايط اضطرار و درماندگی اجتماعی موجب نمی شود که ادعاهای فردی به نام "هخا" تا آن اندازه در جامعه گسترش بيابد. جامعه هر اندازه دچار استيصال و درماندگی و سرخوردگی شده باشد، به راحتی حاضر نيست ادعاهای منجيان اعم از "صادق" يا "کاذب" در سطح "هخا" را بپذيرد، بلکه مشکل اصلی يا علت العلل در تفکر "ناجی گرايي" و "اسطوره گرايي" است.تا وقتی زمينه های اعتقادی "ناجی گرايي" در جامعه ای وجود داشته باشد، "منجي" های "کاذب" ظهور خواهند کرد. اين همان نکته ای است که در مقاله ی آقای "سعيد حجاريان" مخفی مانده است. بنابراين به جای پرداختن به منجی گری می بايست به سراغ انديشه ی "ناجی پروري" رفت و برای بررسی انديشه ی "ناجی پروري" لازم است از عقايد "اسطوره گرايي" و "تابوئيسم" نشانه گرفت. به همين دليل بر اين باور هستم که شخص "هخا" با زيرکی به سراغ يک عقيده ی "اسطوره اي" در بين ايرانيان می رود، او همچون ساير بازيگران اجتماعي، به دنبال اين است که ايده های خود را به چيزهايی ارتباط بدهد که اگر چه جنبه ای عقلانی ندارند اما به لحاظ عقيدتي، زمينه پذيرش در بين مردم را خواهد داشت، برای اينکه مردم پيش از آن و از طريق مبلغين مذهبي، اسطوره ی تاريخی به نام "هخا" و "فره" و امثال آن را پذيرفته اند.به همين دليل افرادی مثل "دکتر يزدي" معروف به "هخا" بيش از آنکه يک "ناعقلانی گري" اجتماعی را پرورش بدهند، "مذهب خرد ستيز" را گسترش خواهند داد. شبيه آنچه در سال 57 اتفاق افتاد و ما مردم ايران عکس "آيه الله خميني" را در "ماه" ديده ايم!؟ نديده ام آقای "حجاريان" در اين زمينه چيزی گفته باشد. برای مردمی که به لحاظ اعتقادي، پذيرش "اسطوره ها" و "تابوها" تبليغ می شود، همانگونه که عکس "خميني" در ماه است، ادعاهای "هخا" نيز غير ممکن نخواهد بود! زيرا اين مردم با آموزشهای "خردستيزانه" آشنا هستند. اگر چنين امکان عقلانی و بلکه عملی وجود داشته باشد که يک نفر بتواند با ظهور خود، دنيا را زير و زبر کند، چرا "هخا" نتواند يک کشور را متحول سازد؟! اينجا سخن از "ناعقلانی گرايي" اجتماعيی نيست، بحث از يک "متدولوژي" خرد ستيزانه ی عقلی و علمی است. برای مثال، اگر امکان اين وجود داشته باشد که آقای "يزدي"، از طريق انرژی درمانی ادعاهای خود را محقق کند – اين مسئله به لحاظ منطقی غير ممکن نيست، ولو اينکه به لحاظ عملی غير ممکن باشد - در آنصورت چه اتفاقی خواهد افتاد؟ به نظر من همان اتفاقی که در مورد "آيه الله خميني" افتاد. تودههای مردم برای ساليان او را همچون يک پيامبر موفق (!؟) خواهند پذيرفت و تا حد پرستش از او اطاعت خواهند کرد. اين البته نتيجه ی اجتماعی آن است، به لحاظ اعتقادی و مذهبی اما، پايه ی "اسطورههاي" غير عقلانی برای ساليانی در کشور مستحکم خواهد شد. يعنی يکبار ديگر، حکومتی از نوع حکومتهای ايدئولوژيک بر کشور مستقر می شود. بيان احتمالی آثار مذهبی يا اجتماعی "هخائيزم" برای اين است که به خطرات و نيز ريشه های اين پديده بيش از آنکه "جناب حجاريان" در يک تحليل "جامعه شناختي" مورد کنکاش قرار داده اند، توجه داده باشم. هرگاه رهبران فکری و سياسی جامعه ای تلاش کنند، به جای رواج عقلانيت و خردگرايی ديني، "اسطوره گرايي" و "تابوگرايي" را در جامعه رواج بدهند، زمينه های "شهر آشوبان خيال پرداز" يا "منجی گرايي" و "هخائيزم" رشد خواهد کرد. "هخائيزم" رشد خواهد کرد. "هخائيزم" علف هرزی نيست که در حاشيه ی "چمن زار" روييده باشد، بلکه اين "پديده" دقيقا بر بستر "تابوئيزم" روييده و ريشه های آن از جهل و جمود و خردستيزی مذهبي، سيراب می شود. پديده ی "هخائيزم" صرفا يک پديده ی ساده ی اجتماعی مثل "جنبش عياران" نيست تا با توصيف جامعه شناسانه، از شر آن خلاص شويم، بلکه يک ناهنجاری دينی است که بايد تحليل "معرفت شناسانه" و "پديدار شناسانه" شود. کسانيکه دغدغه ی اين را دارند که نتايج ناشی از شکست حرکتهای "هخايي" چه خواهد شد، بيش از آن بايد نگران "مدعيات" خردستيزانه و گسترش فرهنگ "تابو پرستانه" باشند. به نظر من، "هخاي" پيروز بيش از "هخاي" شکست خورده برای جامعه خطرناک خواهد بود. در اين چند ماه اخير، هرگاه سخنی درباره ی "هخا" شنيدم، بيش از آنکه به تاثيرات سوء سياسی و اجتماعی اين پديده بينديشم، برآثار تخريبی "خرافه گرايي" آن برانديشه های مردم نگران شدم. جامعه ای که قرنها تحت تاثير تبليغات خردستيز و "تابوگرايانه ي" مبلغان بوده است، اينک که قرار است از زير چنين بار سنگينی کمر راست کند، به ناگاه زير ضرب يک "دروغ بزرگ" و يک "ادعای غير عقلاني" و "خرد ستيز" قرار می گيرد. من البته دو انتقاد نيز به آقای "حجاريان" دارم. انتقاد اول من به برخورد سياسی و نه علمی ايشان با پيشنهاد "گروهی از اعضای دفتر تحکيم وحدت" در بحث از "رفراندوم" مربوط می شود. البته آقای "حجاريان" ساير مخالفين از جمله "مجاهدين خلق" و "مارکسيست ها" را نيز از دم تيغ دشنام سياسی می گذراند که مجال بحث در اين زمينه نيست. اما من هنوز نتوانسته ام ارتباط منطقی بين پيشنهاد "دفتر تحکيم" و بحث "هخا" را دريابم. به نظر ميرسد، "آقای حجاريان" از جاده ی انصاف خارج شده و خواسته است، يک حرکت معقول سياسی را در کنار يک اقدام نا معقول قرار داده و آن را تخريب کند. اگرچه من نيز بر اين باور هستم که طرح "رفراندوم" در زمان جمهوری اسلامی نمی تواند يک راهکار عملی و موثر قلمداد شود ولی پيشنهاد آن را غير عقلانی نميدانم. حتی بر اين باور هستم که از اين مسئله می توان به عنوان يک اهرم سياسی برای فشار بر رژيم در محافل بين المللی استفاده کرد. اين پيشنهاد هيچ اشتراکی با "هخائيزم" يا "متمهدي" (مهدی گرايي) و اعتقاد به معجزه گری در حوزه ی تحولات سياسی ندارد که در رديف آنها قرار بگيرد. ممکن است به لحاظ "عملي" بودن يا "عملي" نبودن مورد ارزيابی قرار بگيرد ولی از وجه عقلانی برخوردار است. تناسب بين اهداف و وسايل به لحاظ واقع گرايی مورد نقد و بررسی است و نه به لحاظ منطق دروني. می توان ادعا کرد که "طرح رفراندوم" به لحاظ "واقع گرايي" از وجه عقلانی ضعيفی برخوردار است اما نمی توان از آن به عنوان يک "طرح" غير عقلانی نام برد. نقد دوم به مباحث "جناب حجاريان" اين است که او در حالی از "طرح رفراندوم" به عنوان "شهر آشوبان خيال پرداز" ياد ميکند و در شرايطی از "عقلانيت سياسي" حرف می زند که خود و دوستانش، هنوز درباره ی شکست اصلاحات با وجود امکانات فراوان، سخنی به ميان نمی آورد. آيا بين وسايل و امکانات اصلاح طلبان برای رسيدن به اهداف خود، تناسب برقرار بود يا خير؟ آيا استراتژی "فشار از پايين، چانه زنی از بالا"، "به راه اندازی جنگ رواني"، "آرامش فعال"، "خروج از حاکميت" و ساير طرحها و برنامه هايی که ايشان مبدع آنها بود، عقلانی بوده است يا نه؟ اگر از عقلانيت برخوردار بوده است، چرا بايد شکست بخورد؟ آيا کسی که در جايگاه تئوريسين يک جنبش بوده که اينک به شکست انجاميده، امکان اين را دارد که "طرحهای رقيب" را ارزيابی منصفانه نمايد؟به نظر من آقای "حجاريان" به دليل اينکه شکست خورده و گروهی از شاگردان و دوستان او اينک نمی خواهند زير "علم" افتاده ی او حرکت کنند، با نوعی "عقده گشايی عالمانه" به مخالفت و تخريب آنها پرداخته است. حتی ايرادات علمی او به "هخائيزم" فاقد اصالت عملی است. برای اينکه پيش از اين، خود در ميدانی شبيه "هخائيزم" سرداری کرده و هنوز در صدد نقد خود برنيامده است. او بايد بيش از هر چيز به نقد گذشته ی خود و نيز بيان صادقانه ی دلايل شکست "استراتژی هايش" بپردازد. من برای اينکه وضعيت آشفته ای را که "آقای حجاريان" و دوستان او با آن دست و پنجه نرم می کنند، را تبيين کنم نياز به تلاش زيادی ندارم. کافی است به صفحه ی بعدی همين "سالنامه ی شرق" که مقاله ی "آقای حجاريان" را درج کرده، نگاهی بيندازم و مقاله ی عضو ديگر شورای مرکزی حزب "مشارکت" يعنی آقای "تاج زاده" که تحت عنوان "دمکراسی و نخبگان" چاپ شده است را ببينم. در بخشی از اين مقاله ی عالمانه آمده است: "بر اين اساس لازم نيست که ابتدا شهروندان دمکرات شوند تا جامعه و نظام سياسی دمکراتيک گردد ... پس نظام سياسی دمکراتيک بدون شهروند دمکرات ممکن است." آقای "تاج زاده" برای اثبات اين ادعای خود از "افلاطون" کمک گرفته و می افزايد: "همچنانکه افلاطون معتقد بود، دزدان سرگردنه برای حفظ و انسجام و تداوم حيات خود مجبور به رعايت عدالت بين خود بودند!" سخن آقای "تاج زاده" اين است که اگر رژيم "جمهوری اسلامي" جناح اصلاح طلب را حذف نکند، و اين جناح در قدرت بماند، نشانگر اين است که حاکميت متشکل از دوجناح است که در عين اينکه با يکديگر در مخالفت هستند، اما هيچ کدام امکان حذف ديگری را ندارد و اين نشانگر دمکراتيک بودن ساختار است. او بر اين باور است که حتی اگر نهادهای مدني، احزاب و مطبوعات آزاد وجود نداشته باشد و شهروند دمکرات نيز نداشته باشيم، اما ساختار به آن معنايی که ايشان بيان کردند، دمکراتيک باشد، جامعه دمکراتيک خواهد شد!؟مثلا اگر گروهی دست به کودتا زده و قدرت را در دست بگيرند و پس از مدتی اين گروه به دوبخش متخاصم تبديل شوند که بر پايه ی يک نوع تعادل و توازن، هيچکدام امکان حذف ديگری را نداشته باشد، به خودی خود عدالت در جامعه گسترش خواهد يافت!؟ اين عدالت زمينه ساز دمکراسی نيز خواهد بود. لابد اين "ترهات" يکی ديگر از "تئوريسين" های جناح اصلاح طلب و "يارغار" آقای "حجاريان" از نوعی عقلانيت برخوردار است!؟ او می خواهد دليل تلاش اصلاح طلبان برای ماندن در قدرت را "تئوريزه" کند. به همين دليل هيچ ابايی ندارد که تعريفی از "دمکراسي" ارايه دهد که تن آقايان "دموکريتوس، سقراط، جان لاک، روسو و ..." و همه طرفداران "دمکراسي" در قبر به لرزه در آيد! چه باک! گوينده آقای "تاج زاده" است و نشر دهنده روزنامه ی شرق!؟ حال اگر گوينده رقيب او يعنی "حسين شريعتمداري" بود و نشر دهنده روزنامه ی "کيهان"، چه غوغايی برپا می شد!؟به نظر من آقای "حجاريان" خوب است برای خود و رفقا فکری بکند و امور مربوط به "هخا"، "دفتر تحکيم" و "مجاهدين خلق" را به خودشان واگذارد!
ايران/ تهران/ زندان اوين/ بند 350/ 24/ فروردين/ 1384

مهندس حشمت الله طبرزدی مديرمسئول هفته نامه ی توقيف شده ی پيام دانشجو